Bệnh do vi rút Chikungunya(CHIKV)
Lây truyền qua vết muỗi Aedes đốt Chia sẻ
- GIỚI THIỆU
- TỔNG QUAN
- CHẨN ĐOÁN
- Lâm sàng
- Cận lâm sàng
- ĐIỀU TRỊ
- Nguyên tắc chung
- Biện pháp hỗ trợ
- BIẾN CHỨNG VÀ XỬ TRÍ SAU GIAI ĐOẠN CẤP
- TIÊM CHỦNG VÀ PHÒNG BỆNH
- Tiêm vaccine
- Biện pháp phòng chống muỗi hiệu quả
- KẾT LUẬN
- Công văn Số: 975/PB-BTN: Cục Phòng Bệnh Bộ Y Tế Việt Nam 8/2025
- TÀI LIỆU THAM KHẢO
GIỚI THIỆU
Bệnh Chikungunya là một bệnh truyền nhiễm do vi rút Chikungunya (vi rút từ côn trùng tiết túc), được lây truyền sang người thông qua muỗi Aedes tương tự như bệnh sốt xuất huyết Dengue và Zika.
Muỗi Aedes aegypti
- Phần lớn những người bị nhiễm bệnh có triệu chứng sốt, đau các khớp; đau đầu, đau cơ, sưng các khớp và phát ban, các triệu chứng này thường xuất hiện 3 – 7 ngày sau khi bị muỗi nhiễm bệnh đốt. Bệnh Chikungunya thường không gây tử vong, nhưng triệu chứng có thể trầm trọng kéo dài và ảnh hưởng đến chất lượng cuôc sống (do đau khớp kéo dài).
- Đối tượng có nguy cơ mắc phải bệnh nặng là trẻ sơ sinh bị nhiễm trong thời kỳ chu sinh, người lớn tuổi (≥ 65 tuổi) và những người có bệnh sẵn như tăng huyết áp, đái tháo đường hay bệnh tim mạch.
- Hiện vắc-xin phòng ngừa chưa được sử dụng rộng rãi và không có thuốc điều trị bệnh Chikungunya, chỉ điều trị triệu chứng: Nghỉ ngơi nhiều; uống nhiều nước để tránh mất nước; dùng các thuốc như Acetamonophen hoặc Paracetamol để làm giảm sốt, giảm đau. Tuyệt đối không sử dụng Aspirin và các thuốc kháng viêm Non-steroid khác trừ phi đã loại trừ được bệnh SXH Dengue để làm giảm thiểu nguy cơ chảy máu. Để phòng bệnh cách tốt nhất là vệ sinh sạch sẽ nơi ở, hạn chế sự phát triển của muỗi, tránh muỗi đốt…
- Tại Việt Nam, dịch bệnh Chikungunya cũng đã được phát hiện từ năm 1975, tuy nhiên qua hệ thống giám sát trọng điểm của Quốc gia, nhiều năm liền chúng ta chỉ ghi nhận một vài trường hợp bệnh lẻ tẻ, không bùng phát thành dịch. Vì vây, dịch bệnh Chikungunya có lẽ còn rất xa lạ với hầu hết người dân Việt Nam.
- Hiện nay, dịch bệnh Chikungunya đang có xu hướng gia tăng, đã ghi nhận các đợt bùng phát lớn tại các đảo Ấn Độ Dương như La Réunion và Mayotte. Dịch bệnh cũng đã lan sang một số khu vực của Châu Phi, Nam Á và Châu Âu, đặc biệtlà tại miền Nam Trung Quốc. Tại tỉnh Quảng Đông (Trung Quốc), trong nửa đầu năm 2025 đã ghi nhận hơn 4.800 ca mắc bệnh Chikungunya, đây là đợt bùng phát dịch lớn nhất từ trước đến nay tại khu vực này.
- Bệnh được phát hiện lần đầu vào năm 1952 tại Tanzania, sau đó dần lan rộng ra các quốc gia khác ở Châu Phi. Vào những năm 1970 đến 2004, các trường hợp nhiễm virus bắt đầu được ghi nhận tại Châu Á và tiếp tục mở rộng phạm vi ảnh hưởng. Tính đến tháng 07/2025 theo Trung tâm Phòng ngừa và Kiểm soát Dịch bệnh, có khoảng 240.000 ca nhiễm và 90 ca tử vong tại 16 quốc gia và vùng lãnh thổ, trong đó bao gồm các quốc gia thuộc khu vực Châu Á và Đông Nam Á.
- Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho biết, đây không phải là căn bệnh được biết đến rộng rãi, nhưng hiện tại đã được phát hiện và lây truyền tại 119 quốc gia trên toàn cầu, khiến 5,6 tỷ người có nguy cơ mắc bệnh. Thế nên, cần có hành động để ngăn chặn nguy cơ lây lan và bùng phát dịch bệnh này.
- Nguyên nhân gây bệnh là do virus Chikungunya (CHIKV) – một loại virus thuộc họ Togaviridae, chi Alphavirus. Virus này truyền sang người chủ yếu qua vết đốt của muỗi cái bị nhiễm bệnh, phổ biến là muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus – thường gặp ở các khu vực nhiệt đới, cận nhiệt đới. Hai loài muỗi này cũng có thể lây truyền các loại virus khác sang người, như virus sốt xuất huyết và virus Zika.
- Tương tự với sốt xuất huyết, căn bệnh này không lây lan từ người sang người bằng đường tiếp xúc thông thường, mà chỉ lây qua trung gian là muỗi. Muỗi Aedes có thể mang sẵn mầm bệnh hoặc không, chúng bị nhiễm virus sau khi đốt người bệnh và truyền virus sang người khỏe mạnh thông qua vết đốt.
- Triệu chứng điển hình: Sốt cao khởi phát đột ngột, đau khớp dữ dội (thường đa khớp, đối xứng ở khớp nhỏ như bàn tay, cổ tay, mắt cá), có thể kèm theo phát ban, đau cơ, đau đầu, mệt mỏi.
- Thời gian ủ bệnh: Thường từ 2–12 ngày (thường là 3–7 ngày) sau khi bị muỗi Aedes (aegypti hoặc albopictus) đốt.
- Khác biệt với Dengue/Zika: Chikungunya dễ nhầm lẫn với Dengue và Zika; tuy nhiên đau khớp thường rõ hơn trong Chikungunya, trong khi Dengue có thể gây xuất huyết và giảm tiểu cầu.
- RT-PCR: Phát hiện RNA virus trong máu, hiệu quả nhất trong tuần đầu bệnh (5–7 ngày đầu).
- Phát hiện kháng thể (IgM/IgG): IgM thường xuất hiện từ khoảng ngày thứ 5–7, có thể kéo dài vài tuần tới vài tháng; IgG sau đó lại xuất hiện muộn hơn.
- ELISA: cũng được sử dụng để xác định kháng thể IgM/IgG hoặc kháng nguyên virus.
- Phân lập Virus: Phương pháp xác định chắc chắn nhất nhưng mất nhiều thời gian (1–2 tuần), chỉ thực hiện trong phòng thí nghiệm sinh học an toàn cấp III.
- Không có thuốc đặc trị đặc hiệu hoặc kháng virus dành cho Chikungunya; điều trị chủ yếu là hỗ trợ và kiểm soát triệu chứng.
- Nghỉ ngơi đầy đủ, uống nhiều nước (bù dịch) để hỗ trợ hồi phục và tránh mất nước.
- Thuốc hạ sốt và giảm đau: Acetaminophen (Paracetamol) là lựa chọn hàng đầu, đặc biệt trong giai đoạn đầu hoặc khi chưa loại trừ được Dengue, nhằm tránh nguy cơ xuất huyết.
- NSAIDs (như Ibuprofen, Naproxen) chỉ dùng khi đã chắc chắn không phải Dengue (ví dụ chẩn đoán bằng xét nghiệm) và có thể giúp giảm đau khớp cấp tính.
- Corticosteroid và vật lý trị liệu: Có thể cân nhắc ở những trường hợp đau khớp kéo dài hoặc viêm khớp mạn sau giai đoạn cấp.
- Theo dõi đặc biệt nhóm nguy cơ cao: Người cao tuổi, trẻ sơ sinh, người có bệnh nền (tim mạch, tiểu đường, tăng huyết áp) cần được theo dõi sát và xử trí phù hợp.
- Đau khớp mạn tính: Một tỷ lệ nhỏ bệnh nhân bị đau khớp kéo dài nhiều tháng đến năm; cần phối hợp điều trị giảm đau, vật lý trị liệu và có thể cần chuyển đến chuyên khoa thấp khớp.
- Biến chứng hiếm gặp: Viêm thần kinh trung ương, viêm màng não, Guillain–Barré, viêm cơ tim, viêm mắt... cần đánh giá và điều trị tích cực nếu phát hiện.
- Hoa Kỳ: FDA đã phê duyệt vaccine Ixchiq cho người ≥18 tuổi từ năm 2023; và VIMKUNYA cho người từ 12 tuổi trở lên vào năm 2025.
- Châu Âu: EMA chấp thuận vaccine Valneva (Ixchiq) vào năm 2024 và mới đây đã dỡ bỏ hạn chế sử dụng cho người ≥65 tuổi sau khi cân nhắc lợi ích – nguy cơ.
- WHO: Có xét duyệt vaccine nhưng chưa khuyến nghị rộng do vẫn đang đánh giá dữ liệu toàn cầu.
Hiện chưa có vắc xin tại Việt Nam.
- Sử dụng thuốc xịt/kem chống muỗi chứa DEET, mặc quần áo dài, dùng màn khi ngủ, lưới, tạo môi trường sống không có nước đọng,..
- Trong bối cảnh dịch bùng phát, như tại Trung Quốc tháng 8/2025, các biện pháp kiểm soát véc tơ được tăng cường: phun thuốc dập muỗi (qua drone), thả cá ăn bọ gậy,...
Những điểm chính trong chẩn đoán và điều trị.
Những lưu ý:
| Tóm tắt nhanh | ||
|---|---|---|
| Giai đoạn | Chẩn đoán | Điều trị |
| Cấp tính (0–7 ngày) | Dựa vào triệu chứng lâm sàng + RT-PCR (trong 5 - 7 ngày đầu) | Nghỉ ngơi, uống nước, acetaminophen |
| Sau giai đoạn cấp (7 ngày trở đi) | Kháng thể IgM/IgG, ELISA, PCR (sau từ 5 - 7 ngày) | Xét dùng NSAID khi đã loại trừ Dengue; vật lý trị liệu nếu cần |
| Mạn tính (đau khớp kéo dài) | - | Corticosteroid, chuyển chuyên khoa thấp khớp |
| Phòng ngừa | - | Vaccine (nếu có và phù hợp), kiểm soát muỗi, biện pháp cá nhân |
Những lưu ý:
- Khi nghi ngờ Chikungunya, luôn loại trừ Dengue trước khi sử dụng NSAID hoặc Aspirin để tránh nguy cơ xuất huyết.
- Hầu hết bệnh nhân phục hồi trong vài ngày đến một tuần, nhưng đau khớp mạn có thể kéo dài dài hạn ở một số trường hợp.
- Những ai có nguy cơ cao—trẻ sơ sinh, người già, người có bệnh nền—phải được theo dõi chặt chẽ và điều trị hỗ trợ phù hợp.
Để chủ động ngăn chặn, phòng chống không để dịch bệnh lan truyền, bùng
phát vào nước ta, Cục Phòng bệnh đề nghị các Trung tâm chỉ đạo, thực hiện các
nội dung sau:
- Tăng cường kiểm dịch y tế tại cửa khẩu, thực hiện việc giám sát chặt chẽ tất cả hành khách, phương tiện, hàng hóa (gọi tắt là đối tượng) nhập cảnh, nhập khẩu đặc biệt với các đối tượng đến từ các khu vực đang có dịch bệnh nhằm phát hiện kịp thời các trường hợp nghi ngờ, mắc bệnh, mang véc tơ truyền bệnh để quản lý, xử lý ngay tại cửa khẩu.
- Tổ chức giám sát muỗi truyền bệnh, thực hiện xử lý diệt muỗi và loại bỏ loăng quăng/bọ gậy tại khu vực cửa khẩu và cộng đồng dân cư khu vực biên giới.
- Xây dựng kế hoạch phòng chống dịch bệnh Chikungunya tại các cửa khẩu; sẵn sàng nhân lực, vật tư, hóa chất, thiết bị, phương tiện để đáp ứng kịp thời trong trường hợp có dịch xảy ra.
- Phối hợp chặt chẽ với cơ quan Truyền thông giáo dục sức khỏe và các cơ quan báo đài truyền thông phòng chống dịch bệnh Chikungunya cho hành khách xuất, nhập cảnh và dân cư khu vực biên giới.
- Khẩn trương tổ chức in ấn, phổ biến các tài liệu truyền thông, khuyến cáo phòng bệnh cho các đối tượng nguy cơ về phòng chống dịch bệnh Chikungunya, (Phụ lục kèm theo).
- Tổ chức tập huấn, phổ biến các văn bản chỉ đạo, tài liệu chuyên môn, kỹ thuật về phòng chống dịch bệnh Chikungunya.
- Tiếp tục thực hiện việc thông tin báo cáo về kiểm dịch y tế theo quy định tại Thông tư số 28/2019/TT-BYT ngày 28/10/2019 của Bộ Y tế hướng dẫn thông tin báo cáo hoạt động kiểm dịch y tế (webside: https://baocaokdyt.com/).
